Grlić materice ili vrat materice je uski dio materice koji je povezuje sa vaginalnim kanalom. Rak grlića materice ili cervikalni karcinom je zloćudni tumor, nastaje kada se pojave nepopravljive promjene na ćelijama koje oblažu grlić materice te one počnu nekontrolisano rasti. Tako nastaju prekancerozne lezije koje ukoliko se ne uklone ili ne zacijele mogu razviti u rak. U većini slučajeva nastaje kao posljedica dugotrajne infekcije visokorizičnim tipovima humanog papilloma virusa (HPV). Prema podacima CDC-a, najmanje polovina spolno aktivnih ljudi biti će inficirana HPV-om u nekom trenutku svog života, ali neće se kod svih inficiranih razviti rak grlića materice.
Epidemiologija
Prema podacima Svijetske zdravstvene organizacije, rak grilića materice je četvrti najučestaliji malignom kod žena. 2022. godine je zabilježeno oko 662 000 novih slučajeva u svijetu, a umrlo oko 349 000 žena. Najveća incidenca obolijevanja registrovana je u podsaharskim dijelovima Afrike, Srednjoj Americi i Jugoističnoj Aziji.
- Prema podacima Zavoda za javno zdravstvo FBiH prosječno 150 pacijentica sa cervikalnim karcinomom se prijavi u FBIH, i prosječno više od 60 povezanih smrtnih ishoda. Stopa smrtnosti u FBiH iznosi 4 do 8 žena na 100.000 žena.
Faktori rizika
Glavni faktor rizika za nastanak raka grlića materice je infekcija visokorizičnim tipovima HPV-a. Najnovije studije pokazuju da je karcinom grlića materice u 99.7% slučajeva uzrokovan hroničnom neliječenom infekcijom humanim papiloma virusom.
Drugi faktori koji doprinose razvoju ove zloćudne bolesti su:
- druge spolno prenosive bolesti kao što su genitalni herpes ili HIV infekcija
- dugotrajna upotreba oralnih kontraceptiva
- genetska predispozicija
- rani početak spolne aktivnosti
- često mjenjanje seksualnih partnera
- pušenje, nepravilne prehrambene navike
- loša higijena
- oslabljen imunološki sistem
HPV infekcija
Infekcija HPV-om se prenosi spolnim odnosom. Do infekije može doći vaginalnim, analnim ili oralnim seksualnim odnosom sa zaraženom osobom. Zaražena osoba može zaraziti drugu osobu i kada nema nikakvih znakova bolesti. Identificirano je oko 200 tipova HPV -a, a njih 40 inficira genitalno područje. Tipove HPV-a koji inficiraju genitalno područje djelimo na visokorizične i niskorizične. Neki od sojeva visokog rizika HPV-a su: 16, 18, 45, 31, 33, 52, 58 i 35. Ovih osam sojeva odgovorno je za oko 90% svih cervikalnih karcinoma. Tipovi 16 i 18 najrizičniji su tipovi HPV-a za razvoj premalignih promjena i raka vrata maternice. Većina infekcija bilo kojim tipom HPV-a nema simptoma i nestaje spontano u period od 12-24 mjeseca. Međutim infekcija visokorizičnim tipom HPV virusa u 1 od 10 slučajeva može potrajati i postati hronična infekcija koja dovodi do prekanceroznih lezija. Prekancerozna lezija koja se nalazi na sluznici grlića maternice naziva se cervikalna intraeepitelne neoplazija (CIN). Ako se ove promjene ne otkriju i ne liječe u ranoj fazi, mogu se razviti u rak.
Simptomi raka grlića maternice
Rak grlića materice u ranim fazama ne uzrokuje skoro nikakve simptome. Prekancerozne promjene ne daju nikakve simptome, ali uznapredovali stadiji mogu dati simptome u vidu:
- nepravilnog krvarenja
- krvarenja između dva menstrualna ciklusa
- postmenopauzalno krvarenje
- krvarenja nakon spolnog odnosa
- neuobičajan iscjedak (vodenast, obilan, sa primjesama krvi i neugodnog mirisa)
- bolovi u donjem dijelu stomaka.
Dijagnostika
Kao kod svake dijagnostike cilj je pronaći promjene koje mogu dovesti do raka, te na taj način spriječiti njegovo pojavljivanje. Ako je on već nastao onda je cilj da se otkrije u što ranijem stadiju bolesti što nam određuje uspjeh liječenja.Grlić materice je lahko dostupan, što olakšava dijagnostiranje raka grlića materice. U postupku dijagnosticiranja koristi se kombinacija citoloških analiza briseva vrata materice (Papa test), rezultata testiranja infekcije humanim papiloma virusom visokog rizika (visokorizoični HPV), kolposkopskih pregleda te histoloških analiza uzoraka tkiva vrata materice kojima se postiže visok stepen dijagnosticiranja promjena koje bi mogle dovesti do raka, odnosno raka u što ranijim stadijima bolesti.
Papa test treba uraditi svaka žena koja je postala seksualno aktivna jednom godišnje.
Terapija
Premalignioblici bolesti se obično liječe minimalno invazivnim hiruškim zahvatima kao na primjer elektrohiruška ekscizija omčom ili konizacija. Odstranjuje se promjenjeni dio tkiva i na taj način se spriječava pojava invazivne maligne bolesti.
Kod žena kojima je dijagnosticiran rani invazivni stadij bolesti hiruški se odstanjuje rak. Histerektomija je uobičajni zahvat, ali mogu se ukloniti i neki zdjelični limfni čvorovi. Kod žena koje se žele ostvariti kao majke ne radi se histerektomija nego trahelektomija. Trahelektomija je zahvat kojim se odstranjuje dio vrata materice koji se nalazi u rodnici, a vrlo često se kombinuje s laparoskopskim zahvatom odstranjenja limfnih čvorova zdjelice. Pacijenticama za koje se smatra da imaju visok rizik od povratka bolesti može se preporučiti hemoradioterapija nakon operacije.
Kod lokalno uznapredovale bolesti primjenjuje se hemoradioterapija koja je bazirana na cisplatinu.
Metastatska bolest se liječi hemoterapijom (paklitakselom i cisplatinom) u kombinaciji sa novijim ciljanim liječenjem sa bevacizumabom.
Prevencija
Prevencija raka grlića materice uključuje primarnu i sekundarnu prevenciju.
Primarna prevencija obuhvata:
- zdravstveni odgoj (odgovorno seksualno ponašanje, manji broj seksualnih partnera, korištenje prezervativa, kasnije stupanje u seksualne odnose)
- vakcinaciju protiv HPV virusa
- zdrave životne navike
Sekundarna prevencija obuhvata:
- redovne ginekološke preglede koji uključuje i papa test
U Kantonu Sarajevo Programom rada Ministarstva zdravstva Kantona Sarajevo i Zavoda zdravstvenog osiguranja Kantona Sarajevo u više navrata provedeni su skrining testovi za rizične skupine u cilju ranog otkrivanje raka grlića materice (poslednji put 2023.god).
Zdravstveni odgoj
Za spečavanje HPV infekcije veoma je važno odgovorno spolno ponašanje i korištenje zaštite. Prezervativ ne pruža potpunu zaštitu od HPV infekcije.
Vakcinacija
Vakcinacija protiv HPV-a štiti od tipova HPV-a koji najčešće uzrokujuj rak grlića materice, vagine i vulve. Do sada su razvijene tri vrste vakcine: dvovalentna HPV vakcina (štiti od HPV tipova 16 i 18), četverovalentna (štiti od HPV tipova 16,18,6 i 11) i devetovalentna (16, 18, 6, 11, 31 ,33 ,45, 52 i 58). Kanton Sarajevo je započeo HPV vakcinaciju u novembru 2022. godine.
Vakcinaciju je preporučljivo provesti kod 90% djevojčica uzrasta do 15. godine, prema WHO Globalnoj strategiji eliminacije karcinoma grlića materice iz novembra 2020.godine Prema preporukama SZO primarno, ciljna skupina za vakcinaciju su djevojčice između 9-14 godina. Sekundarna ciljna skupina su dječaci te djevojke i žene između 15-25 godina.
Prema trenutno dostupnim podacima, nakon završene vakcinacije osoba ima dugoročnu zaštitu i nije potrebna revakcinacija.
Zdrave životne navike
Izbjegavanje pušenja je oblik prevencije, jer pušenje udvostručuje mogućnost pojave raka vrata materice i drugih oblika raka. Pored prestanka pušenja, studije su pokazale da žene koje konzumiraju hranu bogatu vitaminima imaju manji rizik od nastanka karcinoma grlića materice.
Redovni ginekološki pregledi
Svaka žena treba obaviti ginekološki pregled jednom godišnje. Ostale kontolne preglede dogovara sa izabranim ginekologom.
Izvor:
