Kvaliteta zraka

Aerozagađenje ili zagađenje vazduha podrazumjeva prisustvo gasova i drugih sadržaja u vazduhu koji mu nisu svojstveni po prirodnom sastavu. Ono podrazumjeva prisustvo toksičnih i netoksičnih primjesa koje su posljedice čovjekovih proizvodnih aktivnosti, a dospjele su u atmosferu u vidu gasova, pare, prašine, dima i sl.

Izvori zagađenja atmosfere su: ložišta (individualna i toplane centralnog grijanja), motorna vozila, industrija, te prirodni izvori.

Kućna ložišta izbacuju u atmosferu dosta neiskorištenih produkata: dima, čađi, ugljen-monoksida (CO), sumpor-dioksida (SO₂), pepela, ugljen-vodonika (CH) i dr.

Otpadni gasovi motornih vozila sadrže: ugljen-dioksid (CO₂), ugljen-monoksid (CO), sumpor-dioksid (SO₂), azotne okside (NO_x), vodonik peroksid (H₂O₂), vodenu paru, ugljen-vodonik (CH), alkohole, aldehide, organske kiseline, čađ, gar, ponekad sredstva protiv detonacije i drugih aditiva.

Zagađenje iz industrije zavisi od vrste i broja industrijskih postrojenja, tehnoloških postupaka, vrste goriva koju industrija koristi i visine dimnjaka.

Prirodni izvori aerozagađenja odnose se na procese koji se javljaju kao prirodna pojava usljed vulkanskih erupcija, požara, raspadanjem organskih materija i sl.

Zagađujuće materije u atmosferi dijele se na primarne i sekundarne.

Primarne zagađujuće materije – nalaze se u atmosferi u vidu u kome su emitovane iz izvora (direktno se emituju u atmosferu).

• Ugljen-monoksid (CO)
• Otrovan gas bez boje i mirisa; nusprodukt sagorjevanja fosilnih goriva.

• Vezuje se za hemoglobin gradeći karboksi-hemoglobin (COHb), čime se smanjuje sposobnost hemoglobina da prenosi kisik (O₂). Kod akutnog trovanja javlja se povraćanje, grčevi, malaksalost, fizička nemoć a svijest je očuvana. Hronična trovanja dovode do glavobolje, vrtoglavice sa izraženim psihosomatskim smetnjama i oštećenjima CNS-a.
• Ugljen-monoskid (CO) i ugljen-dioksid (CO₂) – gasovi „staklene bašte“.

• Oksidi azota (NO_x)
• Azot-monoksid (NO) emituje se direktno iz vozila i industrijskih izvora.
• Reakcijom sa kiseonikom iz vazduha NO stvara azot-dioksid (NO₂).
• Uzrokuje problem kiselih kiša i efekt „staklene bašte“.
• Udisanjem većih količina dovodi do kašlja, te latentnog stadijuma sličnog narkozi, edem pluća i otežanog disanja i na kraju asfiksije (gušenja).
• Azot-monoksid dovodi do pogoršanja astme i HOPB-a, do kardiovaskularnih i cerebrovaskularnih oboljenja (aritmije srca, ICV-a).

• Oksidi sumpora (SO_X)
• Sumpor-dioksid (SO₂) je bezbojan gas sa jakim neprijatnim mirisom.
• Oksidi sumpora uglavnom nastaju sagorjevanjem uglja.
• Odgovorni su za problem kiselih kiša.
• Koncentracija SO₂ u vazduhu od 0,02 – 0,05 mg/l dovodi do nadražaja, a koncentracija veća od 0,1 mg/l dovodi do akutnih plućnih oštećenja. Smanjuje funkciju pluća i dovodi do respiratornih simptoma.
• Sumpor-dioksid znatno pogoršava astmu i hronični bronhitis, uzrokuje pogoršanje srčanih oboljenja, povećava rizik ICV-a i smrtnost od raka. Najosjetljivije su starije osobe, djeca i srčani bolesnici.

• Amonijak (NH₃)
• NH₃ je gas bez boje, lakši od vazduha i vrlo prodornog mirisa.
• Stvara se na mjestima gdje dolazi do truljenja organskih materija.
• Ako je sadržaj veći od 0,25 mg/l dolazi do jakog nadražaja i oštećenja sluzokoža oka, nosa, a može doći i do oštećenja pluća. Ako je sadržaj NH₃ veći od 5 mg/l nastaje smrt.

• Organska isparljiva jedinjenja
• Ugljovodonici (CH_x): široka grupa organskih jedinjenja.
• Nastaju usljed nepotpunog sagorjevanja i kao lako isparljive materije iz rafinacije nafte, bojenja, sušenja i drugih industrijskih procesa.
• Udisanjem isparljivih materija dolazi do nadražaja sluznice disajnog sistema, kašlja, gušenja i ubrzanog disanja.

• Čestične materije (prašina, pepeo, dim, soli)
• Sagorjevanjem u manjku kiseonika dolazi do stvaranja čađi (npr. emisija iz dizel motora); sagorjevanjem uglja stvara se pepeo.
• Prirodnim putem: polen, prašina, šumski požari, erupcije vulkana i dr.

• Lebdeće čestice (PM 10, PM 2,5)
• To su smjese čvrstih tvari i kapljica.
• Glavni izvori su motorna vozila, termoelektrane, loženja drveta i uglja u individualnim ložištima, šumski požari, spaljivanje poljoprivrednih površina, neki industrijski procesi i svi ostali procesi sagorjevanja.
• Zagađenje PM česticama ima jak uticaj na središnji nervni sistem (moždani udar, oštećenje ploda), iritaciju (očiju, nosa, grla), bolesti kardiovaskularnog sistema (bol u prsima, lupanje srca, otežano disanje, umor, pojava srčanih aritmija, srčani udar), upalu i infekciju disajnog sistema, astmu i smanjenje funkcije pluća (kašalj, otežano disanje), hroničnu opstruktivnu plućnu bolest, rak pluća kao i uticaj na reproduktivni sistem (trovanje krvi u posteljici koja uzrokuje unutarmaterični poremećaj rasta ploda i nisku težinu bebe pri porodu). Populacija pod povećanim rizikom obuhvataju djecu, starije osobe i ljude s prethodno dijagnosticiranim oboljenjima krvnih sudova i pluća, osobe nižeg socijalnog statusa.

Sekundarne zagađujuće materije – formiraju se u atmosferi putem hemijskih i foto-hemijskih reakcija koje uključuju i primarne zagađujuće materije.

• Sumporna kiselina (H₂SO₄)
• Osnovni uzročnik kiselih kiša.
• Dejstvo se najviše očituje uticajem na organe za disanje i vidljive sluzokože.

• Azot-dioksid (NO₂)
• Otrovan braon gas. Uglavnom kao sekundarni polutant (NO veoma brzo reaguje sa vazduhom i stvara NO₂).
• Uzrokuje iritaciju očiju, nosa i grla. Dovodi do pogoršanja simptoma astme i doprinosi razvoju astme. Populacija pod povećanim rizikom obuhvaćaju djecu, starije osobe, asmatičare, radnike koje rade vani, te osobe koje su ranije imale zdravstvene smetnje.

• Ozon (O₃)
• Bezbojan do svijetlo plavi gas, slatkog mirisa. Oksidativni agens.
• Izaziva kašalj i upaljeno grlo ili osjećaj peckanja u disajnim organima. Smanjuje funkciju pluća, čime se otežava duboko disanje. Oštećuje i izaziva upale disajnih puteva. Pogoršava bolesti pluća, uključujući astmu, emfizem i bronhitis. Povećava učestalost i intenzitet asmatičnih napada. Ponavljajuća oštećenja pluća od ozona, pluća osoba u razvoju mogu utjecati na djecu u odraslom dobu, izazivajući permanentno smanjenje funkcije pluća, i vjerovatno je jedan od brojnih uzroka razvoja astme.
• Troposferni ozon: veštački polutant, komponenta fotohemijskog smoga u donjim slojevima atmosfere.
• Stratosferni ozon: osnovna komponenta koja upija UV zračenje u gornjim slojevima atmosfere.

Smog

Smog predstavlja vid aerozagađenja sa najopasnijim uticajem po ljudsko zdravlje, koji se javlja u najmanje dva osnovna tipa: sumporni i fotohemijski smog.

• Sumporni smog
• Potiče od visoke koncentracije oksida sumpora (SO_x) u vazduhu, pri čemu se štetni efekti povećavaju pri povećanoj vlažnosti vazduha i pri visokim koncentracijama čestičnih materija.
• Izvor: sagorjevanje fosilnih goriva koja u sebi sadrže sumpor (npr. loženje uglja), proces dobijanja sirovog uglja i prerada metalnih ruda.
• Period maximalne koncentracije: zimi u jutarnjim časovima.
• Izgled: zeleno-crna izmaglica.

• Fotohemijski smog
• Izvor: industrija i saobraćaj. U urbanim sredinama javlja se pretežno uslijed visokog nivoa putničkog i teretnog saobraćaja.
• Period maksimalne koncentracije: ljeti u ranim popodnevnim časovima.
• Izgled: braon-bež izmaglica.

Djelovanje aerozagađenja na zdravlje može biti direktno i indirektno, akutno i hronično. Direktno djelovanje ispoljava se direktnim djelovanjem sastojaka aerozagađenja na ljudski organizam, dok indirektno djelovanje ispoljava svoj učinak preko biljaka, zemlje, životinjske hrane. Akutni efekti se naglo razvijaju kada koncentracija atmosferskih onečišćenja znatno poraste naročito uslijed nepovoljnih meteoroloških uslova ili industrijskih incidenata. Hronični efekti se razvijaju kao posljedica svakodnevne ekspozicije kombinaciji niskih koncentracija atmosferskih onečišćenja negativnog djelovanja. Djelovanje polutanata na zdravlje ljudi objašnjava se mehanizmom iritacije, infekcije, intoksikacije, supresije imuniteta kao i kancerogeneze. Ljudi mogu različito reagovati na izloženost aerozagađenju. Godine starosti, zdravstveno stanje organizma i individualna osjetljivost su tri važna faktora koja uslovljavaju način reagovanja na polutante. Osobe pod rizikom su djeca, trudnice, starije osobe, hronični bolesnici (srčani, plućni, osobe sa visokim pritiskom itd.).

Bolesti povezane sa aerozagađenjem:

• Akutni bronhitis – Direktni iritativni efekat prašine, SO₂, petrohemijskih agenasa (PAU). Konzumiranje cigareta nosi visok rizik za oboljevanje od respiratornih i srčanih bolesti.
• Akutna respiratorna infekcija – Posebno osjetljiva djeca i vrlo stare osobe. Siromaštvo, malnutricija i izloženost infektivnim agensima su pogodni uslovi za nastanak akutne respiratorne infekcije u osjetljivih populacionih podskupina.
• HOPB – Aerozagađenje povećava učestalost i ozbiljnost kašlja i/ili produkcije sputuma. Pušenje ima signifikatan efekat.
• Astma – Aerozagađenje provocira asmatičnu krizu vjerovatno na refleksnoj osnovi, povećavajući hipersenzitivnost i alergiju. Ovdje je značajno djelovanje ozona, hroma, nikla, kadmijuma i berilijuma, prašine.
• Glavobolja – Posebno se odnosi na ugljen-monoksid (CO) koji ima snažnu sposobnost vezivanja za hemoglobin.
• Iritacija – Osjetljive osobe trpe poremećaje izazvane iritacijom kože i sluznice oka, nosa i grla.
• Karcinom – neki od polutanata u aerozagađenju su kancerogenici I i II reda prema IARC. U industrijski zagađenim sredinama kancerogenici iz zraka (azbest, arsen, SiO₂) participiraju za oko 30-50% svih uzroka karcinoma, a najčešće pluća.

U slučaju prekoračenja zagađujućih materija proglašava se jedna od tri epizode zagađenosti zraka:

1. PRIPRAVNOST
2. UPOZORENJE
3. UZBUNA

Epizode se proglašavaju prema količini zagađujućih materija, a u skladu sa trenutnom vremenskom situacijom. Kada imamo povećane koncentracije zagađujućih materija u zraku redovno pratite informacije putem medija i prilagodite svoje ponašanje trenutnoj situaciji (PREPORUKE):

1. PRIPRAVNOST

– Smanjiti korištenje privatnih automobila (korisno bi bilo da više osoba putuje jednim automobilom) i koristiti sredstva javnog gradskog prevoza!

– Provjetravanje radnih i životnih prostora vršiti redovno u periodima najmanjih koncentracija zagađujućih materija!

– Smanjiti pušenje cigareta i boravak u zadimljenim i neventiliranim prostorijama!

– Redovno boraviti na čistom zraku na obližnjim planinama koliko mogućnosti dozvoljavaju!

– Rizičnim grupama stanovništva (trudnicama, djeci, starijim osobama, hroničnim bolesnicima sa plućnim i kardiovaskularnim oboljenjima) se sugerira smanjeno kretanje i boravak vani, a ukoliko je neophodno, koristiti maske za aerozagađenje.

– Rizičnim grupama stanovništa (trudnicama, starijim osobama a posebno hroničnim bolesnicima) preporučuje se redovna vakcinacija (influenca, pneumokok).

– Rizična grupa stanovništva (trudnice, djeca, starije osobe, hronični bolesnici) trebaju uzimati dovoljne količine tečnosti, vitamina i minerala, adekvatno se oblačiti, koristiti svoju redovnu terapiju kao i obavljati redovne liječničke kontole sa naglaskom za hronične bolesnike.

2. UPOZORENJE

– Sve gore navedene preporuke za epizodu pripravnosti odnose se i na epizodu upozorenja uz dodatne preporuke:

– Svesti na minimum kretanje i boravak u gradskoj zoni, posebno u jutarnjim i večernjim satima kada je koncentracija zagađujućih materija u zraku najveća!

– Pri eventualnom boravku na otvorenom koristiti zaštitu u vidu respiratornih zaštitinih maski kako bi se djelimično ublažio štetni uticaj lebdećih čestica i čađi!

– Smanjiti provjetravanje prostorija do promjene vremenskih prilika!

– Ne preporučuje se vježbanje i trčanje na otvorenom jer se na taj način, zbog dubokog disanja, veće količine zračnih polutanata unose u pluća!

– Posebno ograničeno kretanje na otvorenom (parkovi, igrališta…) odnosi se na visokorizične grupe stanovništva kao što su trudnice, djeca, starije osobe i hronični bolesnici!

– Važno je da rizična grupa stanovništva (trudnice, djeca, starije osobe, hronični bolesnici) ne borave u zadimljenim i neventiliranim prostorijama!

– U slučaju pogoršanja osnovne bolesti kod rizične grupe stanovništva naročito kod hroničnih bolesnika sa kardiovaskularnim i plućnim oboljenjima (otežano disanje, izraženi kašalj, stezanje u grudima…) blagovremeno se javiti ordinirajućem ljekaru ili specijalisti pneumoftiziologu, internisti kardiologu, pedijatru ili neurologu!

3. UZBUNA

– Sve gore navedene preporuke za epizodu pripravnosti i upozorenja odnose se i na epizodu uzbune uz dodatne preporuke:

– Kretanje svesti na minimum kako rizična grupa stanovništva tako i zdrave osobe!

– Izbjegavati dugotrajna i teška naprezanja koja dovode do disanja otvorenih usta!

– Obavezno smanjiti razinu aktivnosti ako se pojavi bilo kakav neuobičajan kašalj, bolovi u prsnom košu, nemir, teško disanje, poteškoće pri disanju ili neuobičajan umor!

– U slučaju boravka vani koristiti maske za aerozagađenje, posebno osobe koje provode dugo vremena na otvorenom (policajci na raskrsnicama, zaštitari…)!

Građanima se apeluje da ispoštuju zdravstvene preporuke u cilju poboljšanja kvaliteta zdravog života i proširenja svijesti o štetnosti zagađenog zraka po ljudski organizam, biljni i životinjski svijet, te na taj način preventivno djeluju u granicama svojih mogućnosti i da svojim ponašanjem i aktivnostima dodatno ne doprinesu zagađenju zraka!